Voor de laatste wandeldag van 2019 heeft Charles gekozen voor een rondwandeling aan de bovenloop van de Mark ten oosten van het Belgische Hoogstraten. Het is de bedoeling om op woensdag 18 december op pad te gaan rondom Wortel – Kolonie met zijn uitgestrekte bosgebied, het reusachtige domein van de 'Rijksweldadigheidskolonie' van Wortel. Voor deze wandeldag melden zich Lauran, Theo, Wil en Hans aan. Harrie, Arie en Jasper hebben andere afspraken en laten verstek gaan.
Op de afgesproken woensdag vertrekken Lauran, Wil, Hans en Charles gezamenlijk om 8.45 uur vanuit Loon op Zand. Maar ze hebben er niet op gerekend dat de aangekondigde protestacties van de boeren wel eens roet in het eten zouden kunnen gooien. Al meteen op de afslag van de N261 is het aanschuiven en gaat het stapvoets onder politiebegeleiding richting Dongen. Charles besluit om voor een sluiproute door de Reeshof te kiezen om zo weer op de N260 richting Gilze uit te komen. Dit blijkt een goede keuze, maar het betekent wel dat we Theo wat later op de afgesproken plek in het buurtschap Heikant – Merksplas zullen treffen. Hij heeft geen oponthoud onderweg gehad.
In het buurtschap Heikant parkeren we de auto’s bij schapenboerderij en ijssalon Het Vaneleke. Hier vertrekken we over het asfalt richting de Leveldhoeve tot we aan de kruising met het Egelspad komen. Hier gaat onze route naar rechts. We wandelen rechtuit tot op het punt waar het asfalt naar rechts afbuigt. Hier gaat onze route bij KNP45 rechtdoor het bospad in langs de sluitboom. Aan het einde van dit bospad langs een tweetal sluitbomen, waar we het asfalt naar het gehucht Staakheuvel oversteken, komen we aan het open veld van het gehucht Staakheuvel uit. Het is hier dat op vrijdag 13 oktober 1944 Pilot Officer John Thould van het 263 Squadron van de RAF met zijn Hawk Typhoon 1B jachtvliegtuig crasht. Tijdens een duikvlucht naar Wortel-Kolonie wordt zijn vliegtuig geraakt door Duits luchtafweergeschut. Het vliegtuig schiet in brand en stort slingerend neer. Volgens ooggetuigen was het voor John Thould onmogelijk om nog met zijn parachute uit het vliegtuig te springen. John Thould ligt nog altijd begraven op het kerkhof van Merksplas. We wandelen even naar links tot op het asfalt en slaan bij KNP60 rechtsaf en volgen de Wortelbaan. Na een paar honderd meter in de bocht naar rechts bij KNP20 nemen we het bospad rechtuit langs de sluitboom. We komen hier op het terrein van de 'Rijksweldadigheidskolonie' van Wortel. Het is een statige lange laan met bomen omzoomd, die zo kenmerkend is voor het uitgestrekte bosgebied van Wortel-Kolonie.
Deze 'Rijksweldadigheidskolonie' van Wortel is een voormalig landlopersverblijf in de Nederlandse tijd (1815-1830) gesticht onder de naam Zuid-Frederiksoord door Generaal Johannes Van Den Bosch (1770-1844). De Nederlandse Vereniging van Weldadigheid koopt in 1822 het domein van 632 hectare van de Hertog van Salm-Salm en van bankier-grootgrondbezitter Hennessy. Er wordt een 'vrije landbouwkolonie' opricht, want via werkverschaffing denkt men de landloperij te kunnen beteugelen en de openbare orde te handhaven. Van een woestenij verandert het landschap geleidelijk in een lappendeken van gemengd bos, landbouwgronden, vennen, heidevelden, dreven en grachten met houtkanten. Elk gedeelte van het domein heeft dan ook een heel eigen flora en fauna. Net dat maakt Wortel-Kolonie zo bijzonder. Na 40 jaar lang privé-eigendom te zijn geweest van de Koning van Nederland koopt op 20 december 1870 de Belgische staat het domein aan en begint er met de bouw van de kolonie zoals we die nu kennen. De centrale gebouwen, woningen en de boerderij zijn gebouwd tussen 1880 en 1898. De gebouwen van de grote boerderij staan er nog maar zijn niet meer in gebruik. Als in 1993 de wet op de landloperij wordt afschaft, krijgen de andere gebouwen een nieuwe functie als gevangenis voor lichtgestraften. Sinds1999 is het Domein definitief beschermd wegens zijn historische en landschappelijke waarde en wordt het beheerd door het Kempens Landschap.
We passeren KNP19 en KNP18 en slaan aan het einde rechtsaf door het klaphekje. Zo bereiken we de klinkerweg en komen naar links op de kruising in de Kolonie uit. Aan onze rechterzijde bevindt zich een grote vierkantshoeve, waar in de oude stallen, schuren en graanzolders van de voormalige landloperskolonie “De Bonte Beestenboel” is ondergebracht en nu gerenoveerd is tot een hoeve met moderne faciliteiten. “De Bonte Beestenboel” is een vereniging die boerderijklassen organiseert. Deze boerderij maakte deel uit van de ‘Les Quatre Bâtiments’ van de 'Rijksweldadigheidskolonie'. De landlopers die ondergebracht waren in het toevluchtshuis van de kolonie, waren verplicht om te werken op de boerderij. Met de afschaffing van de wet op de Landloperij in 1993 wordt de kolonie door Justitie verkocht en nu zorgt Stichting Kempens Landschap voor het behoud van de boerderij met De Bonte Beestenboel en het bezoekerscentrum met vogelmuseum ”De Klapekster” van Natuurpunt Markvallei met het Kempen Café.
Wij wandelen op deze kruising bij KNP1 naar links voorbij aan het Oud Casino Wortel. Hierin was tijdens WOI een kazerne, waarin Duitse soldaten waren gelegerd. Tot voor kort heeft het pand dienstgedaan als feestzaal en zomercafé Den Bayerd, uitgebaat door personeel met een handicap onder begeleiding. Momenteel zijn er renovatiewerkzaamheden en wordt het pand uitgebreid met nieuwbouw: Huize Yggdalir. Het is een project van de sociaal-therapeutisch organisatie Widar, die werkt vanuit de antroposofie en het mens- en wereldbeeld van Rudolf Steiner, en het zal uiteindelijk onderdak bieden aan zorgbehoevende bewoners en oudere bewoners. Nu worden er géén feesten meer gegeven!
Over de brede met grote karakteristieke bomen omzoomde klinkerweg wandelen we bij KNP1 zuidwaarts en komen we aan de strafinrichting Wortel. Als in 1993 de “Wet op de landloperij” wordt afgeschaft, wordt de landloperskolonie als gevangenis in gebruik genomen om er veroordeelden onder te brengen. Voor de kwetsbare landlopers is dit een aanslag op een veilig plekje! Voor de alleroudste wordt een speciale regeling getroffen en zij mogen in een aparte vleugel hun oude dag doorbrengen. De gebouwen worden omgebouwd tot werkhuizen, beter beveiligd en gerenoveerd. Het cellencomplex biedt plaats aan 295 mannelijke gedetineerden in een- of meerpersoonscellen. De roemruchte geschiedenis van Wortel als weldadigheidskolonie, waar o.a. de opa van de Franse zanger Johnny Hallyday was opgesloten, eindigt pas als de laatste landloper, Dré van Wellen, sterft en op 9 juni 2012 op de landlopersbegraafplaats van Wortel-Kolonie wordt begraven.
Voorbij aan KNP15 en KNP22 en langs verscheidene witte gebouwen gaat de route tot we na het veldkapelletje met KNP25 aan onze linkerzijde op de Steenweg op Hoogstraten uitkomen, de N124. Hier wandelen we even naar links en komen aan de Papenvoortse Brug over de nog jonge bovenloop van de Mark. De naam “voort “verwijst naar een oude doorwaadbare plaats in de Mark. Het natuurgebied Papenvoort in de vallei van de Mark bestaat uit weilanden, akkers en moeras- en gagelvelden. Het geheel, eertijds 47 hectare groot, was vanaf 1870 eigendom van de advocaat Albert Jozef Karel Van Schelle uit Vilvoorde en bleef tot 1926 in zijn geheel eigendom van de familie Van Schelle. Bij KNP76 aangekomen steken we de N214 naar rechts over en nemen de onverharde weg met routeaanduiding Papenvoort. De nog jonge Mark ontspringt vanaf hier goed 9 kilometer verder bij het gehucht Koekhoven in een wei, nabij het Zwart Water aan de grens met Turnhout. Dit slootje wordt al vlug een volwaardige rivier, die door het groen landschap meandert naar Papenvoort. Hier is vroeger een doorwaadbare plaats.
Na de Papenvoortse Brug leidt de route ons over Papenvoort naar het gehucht Bolk. Het is even opletten na het bos: bij de boerderij linksaf naar Bolk! Eenmaal langs KNP75 wandelen we naar KNP41 en rechtsaf door het kleine gehucht Bolk. We passeren de nu gesloten uitspanning: ‘t Bolks Heike, een Irish Pub waar je je tegoed ooit aan een Guinness van ’t vat te goed kon doen. We verlaten Bolk en voorbij het wegkapelletje slaan we naar links de Koestraat in. Op de Y-splitsing met KNP96 houden we links aan en vervolgen het zandpad Langenvoort, die overgaat voorbij een statig optrekje bij KNP92 in de Zandstraat naar Wortel. Onderweg passeren kleine beekjes als de Laak of Bolkse Beek en de Kleine Mark, die hier net voor de Keerschotsebrug in de Mark stromen. Over de Keerschotsebrug passeren we opnieuw de Mark en bereiken de bebouwing van het dorp Wortel.
Aangekomen op het pleintje met dorpspomp en sculptuur wandelen we linksaf de N124 op door het centrum van Wortel tot aan de parochiekerk van Wortel, gelegen op een terp tussen de Klinketstraat en het Poeleinde. De kerk is toegewijd aan St. Jan de Doper. De bouw van de huidige kerk is begonnen rond 1425 en de massieve toren met een vierkant grondvlak met zijden van 8 meter uit 1429. Gebouwd in een sobere gotische stijl in de zogenaamde Kempische gotiek. In de klokkenkamer met aan elke zijde twee spitsbogige galmgaten, hangt het oudste klokje uit de streek (1421). Het benedengedeelte van de kerk wel ouder en in de loop van de eeuwen kent de kerk veel verbouwingsfasen. De Laat-Barokke doopkapel met zijportaal tegen de zuidgevel van de toren dateert uit de 18e eeuw. In de buitengevel bevindt zich nog een kanonskogel, welke vermoedelijk op 11 januari 1814 is afgevuurd door een Franse artillerie-eenheid tijdens de slag bij Hoogstraten om de oprukkende Pruisische troepen te hinderen. In de kerk vinden we een Renaissance hoogaltaar uit de 17e eeuw, versierd met een schilderij dat Sint Jan de Doper bij de Jordaan voorstelt. Het is een werk van de Antwerpse schilder Pieter Abrahamsz Ykens (1648-1695). De glas-in-loodramen uit 1935 zijn van Jan Huet (1903-1976), een Wortelse kunstenaar wiens leven en werk sterk verbonden met de Kempen en de streek rondom Hoogstraten en één van de vernieuwers van de Vlaamse glasschilderkunst is. Hij ligt begraven op het omringende kerkhof. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt de kerk zwaar beschadigd. In 1950 komt de kerk op de monumentenlijst.
Aan het pleintje tegenover de kerk en voormalige kapelanie ligt het dorpscafé De Guld, dat sinds een paar weken gerund wordt door jonge Rik Ouwerkerk. Het is ook het clubgebouw van het Sint Jorisgilde van Wortel, die er ook de schietbanen heeft. Voor ons de juiste plek voor de middagpauze. We strijken er na 12.00 uur neer. Een goed moment om te genieten van een hapje en een drankje! We nemen de tijd en weer op pad volgen we het Poeleinde tot net buiten de bebouwing. Bij het kapelletje houden we rechts langs aan langs KPN 29 tot op de kruising met de Beukendreef. Hier steken we schuin naar rechts voor over en laten de bebouwing achter ons. Op de Y-splitsing waar het bos begint houden we rechts aan tot we bij KNP8 staan.
Op dit punt bij KNP8 slaan we linksaf en komen opnieuw in het uitgestrekte bosgebied van Wortel-Kolonie. We zijn hier op de Torendreef, die ons even verderop naar het aan de linkerzijde gelegen kerkhof van de 'Rijksweldadigheidskolonie' leidt. Met zo’n 170 witte betonnen kruisjes is het merkwaardigste overblijfsel van de landloperskolonie. Op sommige kruisjes hangt een loden plaatje met een nummer, een naam, een datum van geboorte en overlijden. In zeldzame gevallen staat er zelfs geen naam, alleen een nummer en de letters RWK (afkorting van Rijksweldadigheidskolonie). Het zijn de graven van de eenzaamste onder de landlopers, degenen die ’zonder familie’ zijn gestorven. Enkele graven dateren van na 2003. Dat komt doordat de oudste landlopers na de afschaffing van de landloperij in 1993 het ’voorrecht’ kregen in de gebouwen van de kolonie tot aan hun dood de laatste levensdagen te slijten.
Ten noorden van dit landloperskerkhof ligt het Brandven. Hier is in de nacht van 27 op 28 mei 1944 de Handley Page Halifax III LK865 (C8-Q) van het 640 Squadron RAF neergehaald door een Duitse nachtjager. De bemanning bestond uit: Pilot Flight Officer Frank Williams DFM, Flight Engineer Kenneth.J. Lambert DFC, Navigator Flight Sergeant Roy P. Olsen RAAF, Bomb Aimer Sergeant Thomas.H. Riley, Rear Gunner Sergeant Ian R.B. Crawford, Mid-upper Gunner Sergeant Hubert A. Messenger Rear Gunner Sergeant T. Stewart White RCAF. Het toestel was van een raid op het kamp van Leopoldsburg op de terugvlucht naar de Britse thuisbasis Leconfield in Yorkshire. De Halifax wordt neergeschoten door de Messchersmitt Bf 110G-4 van de Duitse Oberlteutenant Georg-Herman Greiner (1920-2014) van het 11./NJG1, gestationeerd in Sint-Truiden en stort neer in het Brandven nabij Wortel-Kolonie. Hierbij komen Frank Williams, K.J. Lambert en Sergeant Hubert A. Messenger om het leven. De anderen worden geholpen door het Belgische verzet, maar worden na verloop van tijd door de Duitsers gevangengenomen, maar konden hun verhaal gelukkig nog navertellen. In 2015 wordt er rond het Brandven door Erfgoed Hoogstraten gezocht naar eventuele resten van deze Halifax. Enkele onderdelen komen er tevoorschijn bij een oppervlakkige zoektocht en na reiniging en onderzoek aan een museum overgedragen.
Op de kruising net voorbij het landloperskerkhof komen we bij KNP10 en vervolgen de Torendreef tot rechtuit tot aan KNP2. Hier wandelen we naar rechts over een brede bomenlaan. Zo komen we opnieuw aan de grote vierkantshoeve van de 'Rijksweldadigheidskolonie' met De Bonte Beestenboel en het bezoekerscentrum met vogelmuseum ”De Klapekster”. Bij KNP1 gaat onze route linksaf tot we na 200 meter aan de linkerzijde bij een bomenlaantje uitkomen. Opnieuw gaan we hier naar links tot we op de Torendreef uitkomen bij KNP3 aan het Bootjesven, gelegen midden in het domein van de voormalige landloperskolonie. De omgeving bekend was vroeger als de streek van Zwarte Marjan. Deze Marie-Ann was een dame, die in de periode van de oprichting van de Kolonie in 1822, in een gammel huisje bij het ven woonde. Ze was gewoon meegekomen met de Antwerpse gezinnen die bij het ontstaan van Wortel Kolonie de streek bevolkten. Ze verkocht drank en andere producten, maar toen de vrije kolonie werd opgedoekt, zat ze zonder klanten. Uit wanhoop zou ze zich hebben opgehangen.
Het Bootjesven is een natuurlijk ven dat in het verleden is uitgediept voor turfwinning. Het Domein van Wortel-Kolonie telt 14 vennen, kleine meertjes die typisch zijn voor zanderige streken. Het Bootjesven is er één van en het is de grootste waterpartij van Wortel-Kolonie. Hier kwamen vroeger de bewakers van de Kolonie om te roeien en te zwemmen met hun gezinnen. Op warme zomerdagen gaven ze hun portefeuille in bewaring bij een landloper die de hele zomer als opzichter het ven in de gaten moest houden. Om de natuur te beschermen, mag zwemmen hier vandaag de dag niet meer. Er is nu een picknickplek met uitzicht op het ven en het vanaf een “gluurmuur” in het nabijgelegen oude boothuis kun je wilde eenden en watervleermuizen observeren. Tijdens strenge vorstperiodes is Bootjesven een populaire plaats voor schaatsers.
Vanaf het Bootjesven bij KNP3 wandelen we in de richting van KNP4. We laten het bosgebied achter ons en komen voorbij KNP5 in open moerassig gebied. Het zandpad leidt naar KNP57, waar we naar rechts afslaan. Het bospad kronkelt naar KNP58, pal aan de Belgisch-Nederlandse grens, waar we de Staakheuvelse Loop versteken en vervolgens bij KNP55 uitkomen. Hier wandelen we in de richting van KNP38. We komen in natuurgebied De Witte Kei, dat door de uitvoering van de ruilverkaveling Zondereigen-Merksplas nu ook via de Nederlandse zijde toegankelijk is. Na goed 250 meter komen we aan een opvallende grenssteen: De Witte Kei, gelegen op het punt waar gemeentegrenzen van de Gemeenten Hoogstraten (Wortel), Merksplas en Baarle-Hertog samenkomen. In 1251 is hier de gemeentegrens van Merksplas op vraag van de Hertog van Brabant vastgelegd. Dat gebeurt na een grensgeschil met inwoners van Weelde. Na ruilverkavelingswerken in 2017 is de historische en oeroude grenssteen, dankzij een kleine verlegging van de Witte Keiweg, weer duidelijk zichtbaar in het landschap terug en voor iedereen beter bereikbaar!
In de nabijheid van de markante grenssteen staat ook een informatiebord dat verwijst naar de Dodendraad. Het is een constructie van een driedubbele draadversperring met een elektrische hoogspanning van ongeveer 2.000 Volt tussen het door de Duitsers bezette België en het neutrale Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Deze versperring van Cadzand tot Vaals verliep ook in dit gebied en sloot hier de kilometerslange rijksgrens hermetisch af. Spionnen, verzetslui, vrijwilligers voor het Belgische leger of clandestiene postbezorgers konden niet de grens over. Zij heeft een bijzonder hoge tol aan gedode vluchtelingen, smokkelaars en grensgidsen geëist. Het totale aantal slachtoffers, dat gepoogd heeft deze levensgevaarlijke hindernis te nemen, is zeker vijfhonderd, misschien wel een paar duizend of meer. Door middel van reconstructies, ingesproken verhalen en themaborden blijft de herinnering aan deze draadversperring, die op 24 juli 1915 operationeel werd. In de volksmond krijgt deze grensversperring tussen oorlog en vrede al vlug een lugubere bijnaam: “Den Dodendraad”.
Vanaf dit punt is het over de Witte Keiweg nog een kilometer naar het buurtschap Heikant, waar we onze dagwandeling begonnen zijn. De auto’s staan nog keurig geparkeerd bij Hoeve-IJs Het Vaneleke. Hier bezoeken we nog even de kerststal, die ondergebracht is in een van de stallen. Maar we besluiten hier niet meer neer te strijken voor een nazit. We nemen afscheid van elkaar met de beste wensen voor een nieuw wandeljaar 2020 en spreken af elkaar op 22 januari te treffen voor een wandeldag, die als startpunt Poppel heeft. Dus opnieuw “Grenzeloos Wandelen” dicht bij huis.
Charles Aerssens
29 december 2019
Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gegenereerd op 29-12-2019 door C.P.J. Aerssens