Na de gedenkwaardige afsluiting van de wandeldag op 15 januari 2014, als Charles na thuiskomst het bericht krijgt, dat hij opa is geworden van een stamhouder, met de stoere naam Dax, is de eerste mogelijkheid om dit met de wandelvrienden te delen een wandeldag met vertrek en thuiskomst in Loon op Zand. Het is tevens een gelegenheid om opnieuw een rondwandeling in de omgeving van Loon op Zand te plannen. Dit is immers al weer een tijdje geleden dat we hier op pad zijn geweest. Op de mail reageert iedereen enthousiast! Zo zullen we vertrekken vanaf de Andromeda 2 met na afloop beschuit met muisjes en een pilsje!
Charles is in zijn archief gedoken en heeft voor deze gelegenheid een wandeling gekozen, die hij het afgelopen jaar met een aantal enthousiaste wandelaars van de KBO-Loon op Zand heeft gedaan. Zo zullen we vanuit Loon op Zand langs de randen van Landgoed Huis ter Heide wandelen. Via het weidegebied bij Recreatieplas ‘t Blauwe Meer en over de Baan Achter de Plakken leidt de route ons langs de zuidkant van het Leikeven om dan vanaf de uitkijktoren en over het vlonderpad het bosgebied Galgeneind met het acacialaantje te doorkruisen naar het kerkdorp De Moer. Over het St. Annapaadje komen we vervolgens in het noordelijk deel van Landgoed Huis ter Heide, waar we via de Duiksehoef doorsteken naar het bosgebied van de Loonse Duinen aan de overzijde van de N261. Langs enkele opmerkelijke punten in de M.A.St, de oude munitieopslagplaats van de Duitsers WOII wandelen we terug naar het vertrekpunt in Loon op Zand.
Rond de klok van 9.00 uur melden zich Paul, Arie, Wil en Hans zich op Andromeda 2. Ook de Bredase wandelvrienden Harrie en Kast parkeren punctueel hun auto op de parkeerplaats aan de Ecliptica. Iedereen is klaar voor vertrek en dus kunnen we op stap. Vanaf de Andromeda steken we de Ecliptica over en wandelen we door de poort langs de Kasteelweide door het met statige bomen omzoomde laantje met zicht op het Witte Kasteeltje van Loon op Zand. Het huidige gebouw stamt uit 1777. Het oorspronkelijke kasteel is veel groter van opzet geweest en dateert uit 1387. Het behoort dan toe aan Hertogin Johanna van Brabant en bestaat uit een eenvoudige bakstenen woontoren van ongeveer 11 bij 13 meter met muren van twee meter dik. Rond 1400 bewoont Ridder Pauwels van Haestrecht het kasteel maar raakt betrokken bij de Hoekse en Kabeljauwse twisten. In die strijd kiest Pauwels van Haestrecht partij voor de Graaf van Holland maar het machtige leger van het Hertogdom Brabant slaagt er niet in het kasteel te verwoesten. Voor het kasteel vormt de belegering niet haar laatste succesvolle wapenfeit, want. Ook in de Tachtigjarige Oorlog wordt het kasteel tot twee maal toe belegerd en kan ook dan niet worden ingenomen.
Diverse adellijke en vooraanstaande families bewonen het kasteel, dat in de 15e en 16e eeuw enorm wordt uitgebreid. Er komen bijgebouwen, zoals een onderkomen voor soldaten, een bakkerij en een smederij. Een kasteel is in die tijd een dorpje op zich. Tijdens deze eeuwen bezoeken beroemde personen het kasteel, zoals de Zonnekoning Lodewijk XIV, die er enige tijd logeert tijdens de krijgstocht in 1672, het rampjaar, tegen de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën. Ook Napoleon bezoekt tijdens de Franse overheersing het Witte Kasteel. Ook daarna worden in de 16e en 17e eeuw een aantal vleugels aan het kasteel gebouwd. Maar in 1778 treft het noodlot het kasteel van Loon op Zand. Een ingrijpende verbouwing vindt dan plaats, waarbij de eerder aangebouwde vleugels worden gesloopt evenals een monumentaal poortgebouw. Het oudste deel van het kasteel, een Middeleeuwse donjon, blijft als enig resterende vleugel gedeeltelijk staan. Zo ontstaat het huidige, fraai blank gestuukte kasteel, een in 18e eeuwse stijl opgetrokken landhuis, gebouwd op een deel van de oude fundamenten, waardoor enkele keldergewelven met ribloze kruisgewelven bewaard gebleven zijn. Bij deze drastische verbouwing is de ingang van het kasteel van de westzijde naar de noordzijde verplaatst en de vensterindeling aangepast. Op het voorplein komt een koetshuis en een woning voor het personeel. Helaas is het huis niet voor het publiek geopend, omdat het particulier bezit is.
We volgen het statige bomenlaantje en steken de doorgaande weg van Loon op Zand naar Tilburg over en door het Vrijerslaantje bereiken aan het einde de Klokkenlaan. Naar rechts komen we in de Kerkstraat bij wandelknooppunt 98. Hier gat het naar links en door de Bergstraat laten we de bebouwing van Loon op Zand achter ons. Onder het viaduct van de N261 door gaat het rechtuit tot we tussen huisnummer 64 en 66 naar links het graspad inslaan. Aan het einde rechts om dan voor de bosrand naar links in te slaan. We passeren hier de voormalige vloeivelden met een oppervlakte van tien hectare die decennia lang gebruikt zijn bij de zuivering van het rioolwater met chroomvervuiling, afkomstig van de vele leerlooierijen in de omgeving. De grond bewerken en het telen van gewassen is daardoor risicovol. Het ligt nu braak. Zo komen we aan het noordelijk hekwerk van Recreatieplas Experience Island ‘t Blauwe Meer en volgen het asfalt naar rechts. Op de kruising vinden we wandelknooppunt 10, waar we door het klaphekje het weidegebied rond het Plakkeven betreden. Zo komen we over de grasbaan door het drassige gebied aan de Baan achter de Plakken bij wandelknooppunt 67.
Westwaarts over de Baan Achter de Plakken hebben we naar links zicht op de vuilstort van Tilburg en aangekomen bij de eerste mogelijkheid naar links slaan we dit zandpad in om nu door het klaphekje met een ruime bocht met de klok mee rond het Leikeven te wandelen. Aangekomen bij de uitkijktoren is goed te overzien hoe hier in het gebied van Natuurmonumenten rondom het Leikeven een aantal jaren geleden het natuurherstelplan Lobelia is uitgevoerd in het kader van de aanleg van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Er is nieuwe natuur ontstaan en natuurgebieden zijn met elkaar te verbinden, zodat een aaneengesloten netwerk ontstaat waarin migratie van planten en dieren mogelijk geworden van het ene gebied naar het andere. Dankzij dit herstelplan Lobelia zijn de intensieve landbouwgronden in dit zuidelijke deel van landgoed Huis ter Heide omgetoverd tot een prachtig nieuw natuurgebied met natte heide en oude en nieuw uitgegraven vennen. Dit project is genoemd naar de daar vroeger uitbundig bloeiende waterlobelia. Dit plantje zorgt zomers voor onafzienbare, weidse witte vlaktes. Natte heidevelden zijn terug gekeerd, zodat de waterlobelia hier en daar alweer de kop opsteekt, net als de vleesetende zonnedauw en klokjesgentiaan en ook heikikkers en de in ons land zeldzame vinpootsalamander voelen zich weer thuis. Onder de dieren zijn ook de roodborsttapuit, watersnip, blauwborst, nachtzwaluw, veldleeuwerik, rugstreeppad, kamsalamander en diverse, ook zeldzame libellensoorten, zoals de Kempense heidelibelle en de vuurlibelle.
Vanaf de uitkijktoren wandelen we noordwaarts tot aan het vlonderbruggetje in het Leikeven. Over dit vlonderbruggetje komen we op de Baan achter de Ruwe bossen, waar we even naar links gaan om dan rechts voor ons de rood-witte markering van het Hertogenpad op te pikken. Dit bospad leidt ons al slingerend door een bosperceel dat als Galgeneind vermeld staat op de topografische kaart en ook deel uitmaakt van het Landgoed Huis ter Heide. Deze bossen, die liggen tussen de Baan achter de Ruwe Bossen en de Galgeneindsestraat zijn eentonig, de meeste zijn paden kaarsrecht, zoals de bomen, die keurig in het gelid zijn aangeplant, allemaal even oud en van dezelfde soort. De bossen van Galgeneind worden daarom wel eens laatdunkend “dennenakkers” genoemd, waarin slechts weinig diersoorten iets van hun gading vonden. De laatste jaren is Natuurmonumenten echter bezig met een meer natuurlijk bosbeheer, waarbij de schaarse, inheemse loofbomen die tussen het naaldhout staan, de ruimte krijgen. Soms wordt een groepje bomen gekapt om meer licht op de bodem te krijgen en die open plekken krijgen allerlei struiken en kruiden weer een kans. Geleidelijk is zo een natuurlijker bos ontstaan waar meer planten- en diersoorten een geschikt plaatsje kunnen vinden.
Bij wandelknooppunt 65 houden we de richting naar wandelknooppunt 64 aan en door het klaphekje nemen we het bospad naar rechts. Het bosperceel ten westen van het bospad wordt op de topografische kaart vermeld als Gageldonk. In 1929 heeft de N.V. Cultuuronderneming "Zoomland" uit Bergen op Zoom dit gebied aangeboden aan Natuurmonumenten, maar het gebied gaat over in handen van de Tilburgse arts Jules Joseph Marie Gimbrére, die het op zijn beurt in het voorjaar van 1931 te koop aanbiedt aan de Utrechtse beleggingsmaatschappij Unitas, die het dan in 1976 overdraagt aan Natuurmonumenten. Het bospad volgend komen we aan het Galgeneind en de Galgeneindsebaan, die hun naam danken aan het galgenveld dat zich hier eens bevonden heeft. Hier worden in de 18e eeuw de lijken tentoongesteld van o.a. de leden van een bende die in die tijd de omgeving van Loon op Zand onveilig gemaakt hebben. Naar rechts bereiken we even verderop het karakteristieke acacialaantje. We wandelen door dit typisch laantje, dat aan beide zijden omzoomd is met robinia pseudoacacia, een uit Noord-Amerika ingevoerde houtsoort. Erg mooi. De grillige contouren van deze bomen lenen zich uitstekend om in laanvorm te planten, maar in het landschap is wel een vreemde plaats voor zo'n laantje. Het is niet bekend met welke reden ze ooit hier aangeplant zijn. Aan het einde van dit acacialaantje wandelen we voorbij de slagboom naar rechts.
Het zandpad blijven we volgen tot we tussen de akkers door de bosrand bereiken. Aan de linkerzijde zien we een majestueuze lindeboom, die qua omvang heel oud moet zijn. Het is alweer heel wat jaren geleden dat hier een karakteristieke langgevelboerderij gestaan heeft: het Bodemhuis. Links van het bankje staat nog een lindeboom. Als het Bodemhuis in 1850 wordt gebouwd, zijn deze bomen op het erf aangeplant. In die tijd is men ervan overtuigd dat lindebomen bescherming bieden tegen blikseminslag en tovenarij. Hier op de Grote Bodem was het goed boeren. Rond 1890 is de boerderij echter opgekocht door een notaris. Deze is het niet ontgaan dat er dan een grote vraag bestaat naar mijnhout. De akkers en weilanden werden vervolgens ingeplant met naaldhout. Het hout moest de schachten van de Limburgse mijnen gaan stutten. In 1919 wordt het Bodemhuis verlaten en de boerderij komt in verval. In 1938 zijn de restanten afgebroken en alleen de imposante lindeboom maakt kans om de langst levende getuige te zijn.
Even verderop zien we opnieuw de groengele markering van het wandelroutenetwerk, die ons naar links afleidt om dan na goed honderd meter rechtsaf door het klaphekje te voeren. Aangekomen op de doorgaande weg van De Moer naar Loon op Zand steken we over en vervolgen het fietspad langs wandelknooppunt 85 naar het centrum van De Moer, een van de drie kerkdorpen in de Gemeente Loon op Zand, gelegen op een kruispunt van wegen met lintbebouwing. De geschiedenis gaat terug tot in de 14e eeuw en De Moer dankt zijn naam aan de veengrond die hier voorkwam en de bijbehorende turfwinning. In 1894 wordt De Moer een zelfstandige parochie die zich afgesplitst van de parochie St. Jans Onthoofding in Loon op Zand.
Midden in het dorpje ligt als uitvalsbasis voor wandelingen in het gebied Café Restaurant ’t Maoske, dat uit 1894 stamt als café, winkel en smederij met de toen toepasselijke naam Café Kerkzicht tegenover de St. Joachimskerk. Maar al snel wordt de naam veranderd in ’t Maoske, als in 1917 Tinus Maas zijn ouders opvolgt. Hiervoor is hij net voor de Eerste Wereldoorlog anderhalf jaar in Canada geweest en wordt hij teruggeroepen om zijn dienstplicht te vervullen. Door de inwoners van De Moer wordt Tinus “‘t Maoske” wordt genoemd, omdat hij zo’n klein vlug manneke is. Met dit café vormt ook de R.K. Kerk St. Joachim het beeldbepalend middelpunt van De Moer. Nadat hier in 1894 een houten noodkerk wordt neer gezet, is het de Tilburgse architect Cornelis Franciscus van Hoof (1862-1952), die verantwoordelijk is voor de bouw van de huidige Kerk St. Joachim (1902), vernoemd naar de jonggestorven broer van de toenmalige pastoor Kamp. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt de kerk zwaar beschadigd, waardoor delen van het gewelf moeten worden vervangen en de polychromie verdwijnt.
Na een pauze in Café Restaurant ’t Maoske wandelen we vanaf wandelknooppunt 70 de Zijstraat in en kiezen we bij wandelknooppunt 72 met picknickplek de route naar rechts door het Sint Annapaadje, zo’n typisch ommetjes in een landelijk gebied, die erg populair geworden zijn. Dit Sint Annapaadje is aangeboden i.s.m. Boerenbond K.L.M., Waterschap de Dongestroom en Staatsbosbeheer en loopt langs een houtwal en tussen de velden door naar wandelknooppunt 86. Het zandpad leidt ons naar links en we volgen de markering naar wandelknooppunt 87. Hier betreden we het noordelijk deel van Landgoed Huis ter Heide, gelegen tussen Tilburg en Loon op Zand, een natuurgebied dat sinds 1976 eigendom is van de Vereniging Natuurmonumenten. Dit noordelijk gedeelte bestaat overwegend uit bos, terwijl aan de zuidgrens het eerder bewandelde gebied van het herstelplan Lobelia met vennen en natte heidevelden ligt. Als Natuurmonumenten het landgoed koopt, worden de hoger gelegen delen nog gebruikt voor houtproductie. Dennen staan hier in kaarsrechte rijen en de lagere delen zijn ontgonnen tot landbouwgrond.
De geschiedenis van dit gebied leert ons dat de hoogteverschillen op het landgoed zijn ontstaan aan het einde van de laatste ijstijd, zo'n 10.000 jaar geleden. In het kale landschap van die tijd heeft de ijskoude, droge wind vrij spel en voert veel zand aan dat ondermeer op Huis ter Heide wordt afgezet waardoor er plaatselijk verhogingen in het landschap ontstaan. Nu vallen deze hoogteverschillen nauwelijks nog op. Aan het begin van onze jaartelling is dat anders. Het inmiddels milder geworden klimaat heeft uitgestrekte hoogveenmoerassen doen ontstaan. Op Huis ter Heide steken nog enkele zandruggen en zandheuveltjes boven het uitgestrekte veen uit. Zo zijn het Galgeneind en de Moerse Heide bijna de enige plekken waar de mensen droge voeten kunnen houden. De rest van het huidige landgoed wordt bedekt met het ontoegankelijke veen, dat in het westen en noorden aansluit op nog grotere veenmoerassen.
Vanaf 1269 wordt het veengebied door de Heren van Loon uitgegeven voor de turfwinning. Hout is in die tijd zeldzaam en turf is een prima brandstofbron. Het veen wordt afgegraven In plakken en het lijkt onuitputtelijk. Maar rond 1650 is er vrijwel geen veen meer over. In en rond De Moer wordt het nieuw ontstane land ontgonnen voor de landbouw. Aan de zuidkant lukt dat niet zo best, want de ontwatering blijft hier een probleem en er ontstaan natte heidevelden. Zo is Huis ter Heide eeuwenlang een grotendeels kaal landschap met droge en natte heidevelden met hier en daar een landbouwenclave. Dit verandert pas als de droge heide rond 1900 wordt ingeplant met productiebos dat dan in bezit is van N.V. Cultuuronderneming "Zoomland" uit Bergen op Zoom. Eenmaal in bezit van Natuurmonumenten krijgt het gebied ook belangrijke waarden als natuurgebied. De productie van hout is nu van minder belang. Andere aspecten van het bos krijgen een betekenis: het bos als gemeenschap voor plant en dier en het bos als recreatiegebied. Nu wordt gezorgd voor grote variatie in het bos. Natuurmonumenten past hier zelfregulerend natuurbeheer toe met grote grazers. Het hele jaar door wordt het natuurgebied begraasd door drie kuddes Schotse Hooglanders. Daarnaast worden enkele landbouwpercelen op milieuvriendelijke wijze beheerd. Er liggen nu akkers met bijvoorbeeld rogge en daartussen planten als akkervergeet-mij-nietje, korenbloem, klaproos en windhalm.
Naar het noordwesten hebben we zich op de landbouwgronden van de ontgonnen Moerse Heide. Door een klaphek komen we op een bospad, dat op de topografische kaart vermeld staat als Derde Dwarsbaan. Als we bij het eerste bospad de rood-witte markering naar links volgen, komen we op een brede beukenlaan, de Paalbaan, die in zuidoostelijke richting uitkomt bij het midden op het landgoed Huis ter Heide gelegen jachthuis uit 1864. Het pad is omzoomd met oude beuken, waarvan de diktes zeer gevarieerd zijn. Waarschijnlijk zijn de plantdata wisselend, maar de oudste exemplaren stammen wellicht van rond 1850 als de toenmalige Duitse eigenaar op de hoger gelegen heide grootschalige bossen aangeplant heeft om de zandverstuiving tegen te gaan. Het laantje is lang niet onderhouden en verschillende bomen zijn beschadigd. Na het klaphek gaat de route scherp naar rechts langs de voormalige stortplaats van de Gemeente Loon op Zand om dan naar links de Eerste Dwarsbaan in te gaan. Het zandpad verloopt hier langs de noordgrens van Landgoed Huis ter Heide en langs de golfbaan van Golfclub Efteling, die in 1995 officieel in gebruik is genomen en gaat verderop over in een klinkerweg die uitkomt op het asfalt van de Duiksehoef, een oude historische buurtschap in de Gemeente Loon op Zand bij wandelknooppunt 83.
Op de asfaltweg gaan we naar rechts om in de volgende bocht rechtdoor de klinkerweg tussen de boerderijen te nemen. Deze klinkerweg gaat over in een zandpad. Hier is het even opletten! Voorbij wandelknooppunt 97 slaan we linksaf nemen we en rechtdoor na de akker wandelen we het bospad in tot op de 4-sprong. Hier gaan we naar rechts het brede zandpad op, dat bekend staat als Hooispoor. Voorbij het open landschap aan onze linkerzijde slaan we linksaf een bospad in. De routemarkering van het Hertogenpad is hier niet erg duidelijk! Rechts aanhoudend komen we aan een monumentale beuk in de wei. Hier bij deze open plek gaat de route linksaf een bospad in en op kruising rechtdoor. Op volgende kruising wandelen we rechtsaf en dan direct na de greppel linksaf tussen de eerste rijen beuken door. Naar rechts wandelend komen we op de oude weg van Loon op Zand naar Kaatsheuvel bij het inmiddels gesloten Café “De Efteling” op de Horst. Hier vinden we de een aanduiding van de rood-witte routemarkering van het Hertogenpad! Langs de parkeerplaats van Café “De Efteling” lopen we het talud op en volgen het geasfalteerde fietspad over het viaduct van de N261 tot aan het Vredesmonument voor de oorlogsslachtoffers 1940-1945. De uit Drunen afkomstige kunstenaar Henk Mooij uit Drunen heeft gekozen voor een gedrongen obelisk in de vorm van een granaat. Links van het jaartal 1940-1945 zijn granaatscherven aangebracht. De gedenkplaat houdt de herinnering levend aan de gevallenen in de Gemeente Loon op Zand tijdens WOII en de Schotse bevrijders van de 51e Highland Division.
Dit monument staat op de plek, waar in de jaren 1942-1944 de Duitsers in de Loonse en Drunense Duinen een opslagplaats voor munitie hebben aangelegd. Deze Munitions Ausgabe Stelle (M.A.St.) is een distributieplek van munitie voor de Duitse Luftwaffe op Fliegerhorst Gilze-Rijen, dat door de Geallieerden regelmatig gebombardeerd is en waardoor het te gevaarlijk is om daar munitie op te slaan. De munitie voor de M.A.St. wordt via het station van Waalwijk aangevoerd en met speciale vrachtwagens naar deze munitieopslagplaats gebracht. Het totale complex van 300 hectare heeft bestaan uit een kazerne, verharde wegen, bunkers, uitgegraven parkeerhavens voor vrachtauto’s, een kantine, een voetbalveld en zelfs een zwembad. Het terrein is door middel van gaas en rijen prikkeldraad afgezet en heeft een loopgraaf om het terrein aan de kant van de Loonse en Drunense Duinen te beveiligen. De regionale verzetsgroep André maakt in mei 1944 een gedetailleerde schets van de M.A.St. Op dinsdag 5 september 1944 (Dolle Dinsdag) als de Duitsers hals over kop vertrekken, worden de explosieven gedeeltelijk afgevoerd en het overgrote deel tot ontploffing gebracht, wat dagenlang duurt. Hier in de buurt van het Vredesmonument zijn nu nog de talrijke sporen van het opblazen van het munitiedepot zien in de vorm van kleine en grote kraters. Soms wel met een doorsnee van meer dan vijftien meter en een diepte van ruim vier meter.
Natuurmonumenten heeft in samenwerking met Heemkundekring de Ketsheuvel in dit gebied nu een wandelroute uitgezet langs een vijftal restanten van de M.A.St. Het zijn een toenmalige parkeerhaven, een bomkrater, een mitrailleursnest, een loopgraaf en een latrine.
Bij elke bezienswaardigheid kun je met je smartphone een QR-code scannen om meer informatie te krijgen over deze vijf nog zichtbare objecten. Zo wandelen we voorbij wandelknooppunt 3 naar rechts de groengele markering volgend langs een toenmalige parkeerhaven om dan vervolgens naar links een oude bomkrater te passeren. Verderop liggen het mitrailleursnest, de loopgraaf en latrine. Voor dit bos gaat onze route naar rechts om langs wandelknooppunt 12 en 13 zuidwaarts in de richting van Loon op Zand te wandelen. Eenmaal op de Waalwijkse Baan komen we aan de eerste bebouwing van Loon op Zand.
Omdat Paul een foto-expositie in Woonzorgcentrum De Venloene heeft, wandelen we nog even daarheen om de geëxposeerde foto’s van het door Calatrava ontworpen Station Luik-Guillemins te bekijken. Daarna gaat het over het Oranjeplein langs Café Brasserie De Kiosk met zijn opvallende timpaan met het gemeentewapen en er onder de tekst Loon op Zand. Tot in het midden van de jaren 80 van de vorige eeuw is deze muziekkiosk het openluchtpodium van de 2 plaatselijke topharmonieën, waarna het in verval raakt. Met een aantal ludieke acties wordt de aandacht gevestigd op de muziekkiosk, centraal gelegen en het beeldmerk van het dorp. Zo wordt er een “Kraok Festival” georganiseerd om daarmee de muziektempel te redden. Nu floreert De Kiosk weer als in vroeger tijden en neemt het aangepaste Café Brasserie De Kiosk opnieuw een markante plek in de dorpskern.
Terug op Andromeda 2 is het nu de gelegenheid na te genieten van de prachtige wandeldag onder het genot van een pilsje en de beschuit met muisjes ter gelegenheid van het feit dat Charles opa is geworden van de nieuwe stamhouder Dax. We leggen meteen de datum voor de volgende wandeldag in maart vast op 12 maart. Daarna gaat iedereen voldaan huiswaarts en zorgt Charles ervoor dat alles aan kant is en afgewassen voor Kitty thuiskomt.
Charles Aerssens
28 februari 2014
Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gegenereerd op 28-02-2014 door C.P.J. Aerssens