De Goedheiligman is nog maar net vertrokken en Kerstmis nadert met rasse schreden, een goed moment om in deze donkere dagen voor het einde van het jaar nog een wandeldag te plannen en het lopende jaar in stijl af te sluiten. Via de mail melden zich voor woensdag 9 december Jan-Willem, Peter, Arie en Charles. Marlien moet op het allerlaatste moment afhaken omdat ze de afspraak bij de tandarts over het hoofd heeft gezien. Friso heeft andere zaken gepland en Jan is elke woensdag op Franse les, maar wil wel spijbelen als hij op tijd de juiste datum krijgt toegestuurd.
Zoeken naar een geschikte wandeling is ook deze keer geen probleem. Jan Willem duikt in zijn archief de Chaamse Bossen wandeling op. Deze wandelroute ontleent zijn naam aan de Chaamsche Bosschen, een uitgestrekt boscomplex ten zuidwesten van Gilze. De rondwandeling zal ons door een landschap voeren met bos, open agrarisch gebied en heidevelden met vennetjes. In het gebied liggen verschillende graslanden, die voor verrassende uitzichten zorgen. Ook worden voormalige landbouwgebieden teruggebracht in de oude staat door in het gebied het water vast te houden. Hierdoor ontstaan er weer vennen en moerasgebieden en keren veel oorspronkelijke planten en dieren terug. Maar gaande weg de route zullen we merken dat de geel-witte routemarkeringen verwaarloosd zijn en nog slechts gedeeltelijk zichtbaar.
Het centrum van Gilze is plaats van vertrek en zoals gebruikelijk melden zich Peter, Jan Willem, Arie en Charles keurig op tijd, nog voor de klok van 9.00 uur bij de R.K. Kerk St. Petrus Banden in de Kerkstraat. Het dorp Gilze maakt deel uit van de Gemeente Gilze-Rijen en is een van de oudste plaatsen in het Land van Breda. Opgravingen in 2000 en 2001 hebben aangetoond dat zowel in de IJzertijd als in de Merovingsche tijd (6e-7e eeuw) hier al nederzettingen zijn geweest. Het is bekend onder namen als Gilse, Guilsen en Gilst, Geist en Gilselo en zich ontwikkeld uit de 'Villa Gillesa cum appendiciis' tot het domein dat in 992 door Hilsondis, Gravin van Strijen, geschonken zou zijn aan de Abdis van Thorn. Hoewel de echtheid van de akte, waarin de naam Gilze voor het eerst in de geschiedenis opduikt, wordt betwist, moet de schenking voor het begin van de 12e eeuw hebben plaats gevonden. De abdis houdt tot aan de Franse Revolutie belangrijke rechten en bezittingen op Gilze, ondanks het feit dat het gebied inmiddels in bezit is van de Heer van Breda, die er in de 14e eeuw een Schepenbank van Gilze instelt voor boete- en lijfstraffelijke rechtspraak. De schepenbank van de Abdis van Thorn is een cijns- of laatgerecht. Tot hun bevoegdheid behoort de certificatie van eigendomsovergang en eigendomsbezwaringen onder het rechtsgebied van de abdis.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) vallen op 23 mei 1584 soldaten uit Herenthals, Vilvoorde en Wouw midden in de nacht Gilze binnen. Zij roven het vee en andere goederen en steken de kerk, de hoeven en huizen in brand. Wat nog gered kan worden, wordt kort daarna geroofd door ruiters uit Antwerpen en Bergen op Zoom, die ook verschillende inwoners vermoorden. Het dorp verkeert in een rampzalige toestand en de zware oorlogslasten maken de situatie nog erger. Bij de belegering van Breda door Spinola in 1624 hebben Spaanse soldaten een kamp in Gilze. Ze worden verplicht hooi en haver aan de troepen te leveren en wagendiensten voor het vervoer van levensmiddelen en munitie naar het Spaanse legerkamp bij Antwerpen. Veel inwoners verlaten Gilze. Het einde van de Tachtigjarige Oorlog betekent nog geen verbetering voor Gilze. Omdat Gilze door de Abdis van Thorn is uitgeleend krijgen de inwoners te maken met zware belastingen en de oude gehandhaafde stedelijke voorrechten. Maar ook de inkwartiering tijdens de Franse Revolutie in 1794, de Belgische opstand in 1831 en de daaropvolgende jaren zijn moeilijk voor de Gilzenaren.
We starten bij de R.K. Kerk St. Petrus Banden in de Kerkstraat. Het oorspronkelijke kerkgebouw is op deze plek waarschijnlijk al rond het jaar 1000 als een eenvoudig houten zaalkerkje opgericht. Maar in 1235 wordt voor het eerst de parochie van Gilze genoemd. Op 23 mei 1584, tijdens de Tachtigjarige oorlog is de kerk afgebrand en het heeft tot 1617 geduurd voordat de wederopbouw van de kerk is voltooid. Van die oorspronkelijke kerk van 1617 is alleen de buitenmuur van het noordertransept nog overgebleven. Dit jaartal is hier terug te vinden boven de plaats van de ingemetselde grafsteen van pastoor Van Dijk (1844). In 1880-1882 is de kerk flink uitgebreid door Architect J.J. van Langelaar uit Princenhage, die de "bouwmeester van de Neo-Gotiek", Architect dr. P.J.H. Cuypers, geraadpleegd heeft. Zo heeft de kerk aan de buitenkant zeer duidelijk Neo-Gotische elementen, zoals spitsboogvensters, steile daken en pinakels. Het zuidertransept wordt verlengd en er worden langs het schip zijbeuken en een doopkapel aangebracht. Er komt ook een nieuwe sacristie en een Mariakapel. In 1931-1932 wordt de kerk door de groei van het aantal parochianen nogmaals uitgebreid door Architect Wolter te Riele uit Utrecht. Tussen het bestaande kruis en het priesterkoor wordt een tweede transept gebouwd en er komt een nieuw priesterkoor met aan beide zijde twee kapellen en een nieuwe sacristie.
Aan het einde van WOII blazen de terugtrekkende Duitsers op 27 oktober 1944 de kerktoren van de R.K. Kerk St. Petrus Banden op vlak voordat de troepen van de 1e Poolse Pantserdivisie onder bevel van generaal Maczek Gilze binnentrekken. Het schip en de toren worden verwoest. De Gilze aannemer Vermeulen bouwt een noodmuur en op 24 december 1944 kan de kerk weer gebruikt worden. Van 1950 tot 1952 werd de kerk door Architect W. Bunnik uit Breda opnieuw hersteld en tevens uitgebreid met nog eens een transept, alsmede een totaal nieuwe toren. Op 5 oktober 1952 wordt de R.K. Kerk St. Petrus Banden feestelijk in gebruik genomen.
Tegenover de R.K. Kerk St. Petrus Banden wandelen we de Augustinastraat in, die aan het einde overgaat in een enkel voor voetgangers opengestelde Laarspad, die we blijven volgen. We laten de bebouwing van Gilze achter ons en lopen met de bocht mee naar links tussen de weilanden door tot we het buurtschap Horst bereiken. Naar rechts gaat de route en aan het einde opnieuw even naar rechts. De eerste gelegenheid naar links kiezen we en zo wandelen we op de Bessemeindseweg. Naar links voert de route ons over de Brakken. Nu laten we Gilze achter ons en gaat het asfalt over een onverharde laan, die met een bocht naar links uitkomt op de T-splitsing met het Geuzenpad. Dit Geuzenpad dankt zijn naam aan de ooit in Gilze woonachtige dominee die tijdelijk zijn confrater in Chaam vervangt en daarvoor de kortste verbinding tussen beide plaatsen neemt.
We lopen het Geuzenpad naar rechts uit tot op het asfalt van de Nieuwe Maastrichtsebaan. We zijn hier aan de noordoostelijke grens van de Chaamse Bossen, een 1324 hectare groot bosgebied, gelegen tussen de weg Gilze-Chaam en het dorp Alphen. Ooit heeft het gebied bestaan uit zandverstuivingen en natte heide met verschillende vennen. Veel van deze heideterreinen zijn tussen 1900 en 1934 ontgonnen en bebost. Er groeien voornamelijk naaldbomen. Het gebied is toen ontwaterd. Te natte plekken zijn omgezet in grasland. Hieraan heeft het bos zijn verrassende afwisseling te danken. In dit gebied liggen verschillende graslanden, die voor verrassende uitzichten zorgen. Langs de randen van deze open plekken grazen in de ochtend- en avondschemering vaak reeën. De Chaamse bossen zijn het leefgebied van de geelgors, nachtzwaluw, boomleeuwerik, boompier, gekraagde roodstraat en groene specht. Verder komen er roofvogels voor zoals de buizerd, sperwer, havik, toren- en boomvalk en, incidenteel, de wespendief. De vochtige graslanden zijn het broedgebied van onder andere de wintertaling, kuifeend, dodaars en geoorde fuut. Er is een aantal ‘kikkerpoelen’ gegraven. Daar zien we de vinpootsalamander, alpenwatersalamander en kikkers en padden.
De Nieuwe Maastrichtsebaan wandelen we naar rechts uit tot aan de Chaamseweg, die we oversteken en even naar links volgen. Een rechte laan naar schuin rechts leidt ons langs de afrastering van het AZC “Prinsenbosch”, sinds 1993 gelegen op het voormalig luchtmachtterrein. Hier zitten we in het westelijke deel van de Chaamsche Bosschen ten westen van de Chaamse weg. Het staat op de topografische kaart vermeld als “Prinsenbos”, destijds behorend tot de nalatenschap van Frederik van Oranje-Nassau (1797-1881). Het gebied komt in 1881 weer aan de staat toe. Sinds 1899 is het beheer in handen van Staatsbosbeheer. Na goed 150 meter hebben we aan de linkerzijde een open stuk in het bos. Hier lopen we over een bijna verdwenen graspad tot aan de eerste mogelijkheid om naar rechts te gaan. Na de slagboom slingert zich het bospad pal west. Tot aan de brede bosweg met verhard fietspad lopen we en we gaan hier naar rechts tot we op het kruispunt van boswegen komen met de Veerdreef. Dit is na goed 100 meter. We wandelen naar links de Veerdreef op, steken de Molenschotese dreef over tot we het Prinsenbosch verlaten aan de Slingerdreef.
Vanaf de geasfalteerde Slingerdreef hebben we zicht op het open gebied landbouwgebied ten noordoosten van Chaam. Linksaf voert ons de route. Hier bemerken we ook de rood-witte markering van het Grenslandpad LAW11. We zullen nu steeds delen van deze 313 km lange route van Sluis naar Thorn volgen. Naar links blijven we op de Slingerdreef en houden de bosrand aan naar rechts. Het asfalt gaat over in de Grensweg. Als deze een kleine bocht naar rechts maakt bij een afgelegen woonhuis, is het even opletten. Hier gaat het niet rechtdoor de Verlangen Weg in maar naar links tussen enkel boomstammen door. Waar de rood-witte en geel-witte markeringen van het Grenslandpad en de Chaamse Bossen Route duidelijk zijn aangegeven.
Het bospad leidt ons opnieuw naar de brede bosweg met fietspad, dat we al op onze wandeling zijn gepasseerd. Nu bemerken we nogmaals dat deze lange rechte wegen en paden het ontginningskarakter van deze boswachterij accentueren. Zo voert de route ons naar rechts tot we bij enkele gebouwen komen. We wandelen we langs en lopen de onverharde weg rechtuit. De onverharde weg wordt een smal paadje langs enkel kleine weilanden tot we op bebouwing stuiten. Hier gaat de route even naar links en komen we op de drukke Gilzeweg. Nogmaals naar links en meteen rechtsaf de Industriestraat in. Nu zijn we aan de zuidwest zijde van de Chaamsche Bosschen.
Op de Industriestraat, net voor Pannenkoekenhuis”De Steengroeve” gaan we naar links bij het bordje van Staatsbosbeheer de Chaamsche Bosschen. Even gaat de route naar rechts en we verderop komen we aan een infobord waarop de informatie te vinden is over aanpassingen in dit gebied onder het motto: “Meer water, meer natuur”. Omdat ook hier in Brabant steeds meer verdroging in de natuur optreedt door waterwinning, landbouw, huizenbouw en wegenaanleg, verdwijnen veel bijzondere planten- en diersoorten. We zien nu in dit gebied op een groot aantal de sloten worden afgedamd en duikers weggehaald. Ook worden stuwtjes aangebracht die het water vasthouden of heel langzaam afvoeren.
Speciaal voor kikkers, padden en salamanders heeft Staatsbosbeheer poelen gegraven om hun eieren in af te zetten. Ook libellen en andere waterliefhebbers profiteren daarvan.
We volgen het pad in zuidoostelijke richting en maken gebruik van de routemarkering van het wandelpad dat Staatsbosbeheer heeft uitgezet met name in deze omgeving en ons naar het Putven leidt. We steken het Geuzenpad over en verderop ook de Ulicotense Baan om dan bij het Putven te komen. Tegen de klok in wandelen we rond het mooiste ven op deze route. Dit ven en ook de directe omgeving wordt op zondag 25 juni 1967 door een wervelwind getroffen. Omstreeks 16.40 uur trekt een tornado een spoor van vernieling en bij Chaam veroorzaakt die tornado op de lokale camping twee doden. Auto’s worden tot over een afstand van honderd meter verplaatst en in het Chaamse bos wordt grote schade aangericht. Daar worden over een oppervlakte van ongeveer 75 hectare de hoge naaldbomen ontworteld of afgebroken. Het blijkt niet mogelijk uit de valrichting van de stammen duidelijke conclusies te trekken omtrent de draairichting van de windhoos.
Het Putven ligt er nu rustig bij en de gevolgen van die bewuste 25 juni 1967 zijn niet meer zichtbaar. Toch is dit ven niet op een natuurlijke wijze ontstaan, maar gegraven. In dit gebied zijn reeën, fazanten en konijnen te zien. De reeën komen meestal pas tegen de avond uit de beschutting van het bos vandaan om in het open veld voedsel te gaan zoeken. Op verscheidene plaatsen komt de in de jaren dertig geïmporteerde Amerikaanse vogelkers voor, destijds hier naar toegehaald om de voedselarme bodem te verbeteren. De bladeren van deze rijk bloeiende boom, met in de herfst navenant veel zwarte bessen, moeten helpen bij de opbouw van de humuslaag. Het is echter een boom die zich gemakkelijk massaal ontwikkelt, zodat de groei van jonge andere boomsoorten er door wordt tegengegaan. Vandaar zijn bijnaam 'bospest'. Nu is men druk doende hieraan paal en perk te stellen.
Hier aan het Putven is er tijd voor de middagpauze en we krijgen meteen bezoek van een aantal ganzen, dat meteen doorheeft dat er wat te halen valt! Vanaf het Putven wandelen we, de markering volgend, eerst naar links en dan rechtsaf langs de Kei Laagte. Dit is een open weidegebied waar zeer duidelijk zichtbaar wordt dat afdamming van sloten een verhoging van de grondwaterspiegel tot gevolg heeft. Door deze inspanningen is hier een nattere plek ontstaan, die voor de nodige variatie moet zorgen waardoor zich een rijke structuur van planten kan ontwikkelen. We wandelen naar links om deze Kei Laagte heen tot we aan het asfalt van de Huisdreef komen. Hier gaat de route naar rechts langs ANWB-paddestoel 23569 en zo bereiken we Camping Buitenlust. We zijn hier in het oudste deel van Boswachterij de Chaamsche Bosschen. Hier vinden we aan de Huisdreef ook een aanduiding van onze Chaamse Bossen Route.
Voorbij Camping Buitenlust verlaten we de Huisdreef naar links. Hier voert een bospad ons naar de achterzijde van de camping. Een recht pad brengt ons dan naar de Oude Maastrichtse Baan, die we oversteken en we lopen door tot we de Chaamsche Bosschen definitief achter ons laten en we het open landschap van de voormalige Gilzesche Heide voor ons hebben. De Boerenbaan volgend komen we op het kruispunt met de Oude Gilzerbaan. Naar links slaan we af en op het kruispunt waar de Oude Gilzerbaan overgaat in de Alphensebaan voert de route ons naar rechts de Altenaweg in. Net voorbij de vervallen boerderij op Altena wandelen we naar links de Leemkuilen in. Dit laantje brengt ons terug richting Gilze en leidt ons langs de oude steenfabriek. Nu is het geheel een modern wooncomplex onder architectuur van Vermeer Architecten B.V. en hebben de voormalige steenfabriek en droogschuren een nieuwe bestemming gekregen.
Deze steenfabriek Hendrickx, zoals de fabriek in de volksmond wordt genoemd, aan de Alphenseweg is in 1897 gebouwd door Johannes Botermans uit Gilze. De kleilagen rondom Gilze blijken zeer geschikt voor de fabricage van baksteen en Botermans zorgt in Gilze voor de eerste werkgelegenheid buiten de agrarische sector. Al in 1918 wordt de steenfabriek verkocht aan de familie Hendrickx, die onder het directeursschap van Ton Hendrikx het berdrijf tot ongeveer 1991 heeft geëxploiteerd. De steenfabriek Hendrickx, zoals de fabriek in de volksmond werd genoemd, is de laatste steenfabriek in Brabant met een ringovengebouw, een machinale steenperserij en 5 gasgestookte droogkamers. Bijna heel Gilze en veel dorpen rondom Gilze zijn gebouwd met de Gilzersteen, een baksteen van een goed formaat. Na de sluiting in 1991 volgen er vele jaren van verwaarlozing, vernieling, vandalisme en sloop.
Vanaf 1991 tot ongeveer 2003 zijn er pogingen gedaan om de fabriek een nieuwe bestemming te geven, maar deze zijn om financiële redenen niet doorgegaan. In november 2003 koopt architect Piet Vermeer het complex uit ideologische overwegingen, omdat hij vindt dat de fabriek behouden moet blijven. Vooruitlopend op een definitief plan is direct de op instorten staande 25 meter hoge fabrieksschoorsteen door het bedrijf H. Meijer uit Ten Boer gerenoveerd. Aansluitend zijn er plannen gemaakt om het vijf hectare grote fabrieksterrein te saneren en de restanten van de fabriek te behouden en te beschermen. Vanuit de gemeente Gilze en Rijen en de provincie komt er steun voor het plan, wat resulteert in een voortvarende aanpak en definitieve planvorming. Met steun van de gemeente wordt een begin gemaakt met de dakrenovatie van de fabriek. Om het plan financieel haalbaar te maken, zijn op het fabrieksterrein negentien woningen toegevoegd. De situering alsmede de vormgeving zijn afgestemd op de oude bebouwing. Zo zijn de droogloodsen in dezelfde structuur herbouwd. In de fabriek zijn nu de functies wonen, werken en exposeren ondergebracht, waarbij de oorspronkelijke steenfabriek steeds de leidraad is geweest bij de renovatie.
Langs de achterzijde van de voormalige steenfabriek komt het onverharde pad De Leemkuilen op een T-splitsing, waar we naar links wandelen. Het heet hier nog steeds De Leemkuilen Duidelijk is hier in het landschap nog te herkennen dat de leemafgravingen de bodem verlaagd hebben. We bereiken de Alphensebaan en gaan rechtsaf in de richting van Gilze. Op de kruising met de Klaverstraat zien we een klein schuurtje. Het jaartal 1647 op een van de zijmuren laat niet vermoeden dat dit bouwwerk uit die tijd stamt. Daarvoor ziet het er te nieuw uit. Maar binnen laat het duidelijk zien hoe er de veestapel moet zijn ondergebracht. Een tafel met enkele stoelen nodigt bovendien uit om er even te pauzeren. Dit alles onder de bescherming van de H. Donatus, die op de buitengevel prijkt. Hij is de beschermheilige tegen onweer en blikseminslag.
Net voor de Alphensebaan in de Kerkstraat uitmondt wordt onze aandacht getrokken door een Vlaamse schuur aan onze linkerhand. Deze Vlaamse schuur is gebouwd in 1647 en het jaartal is met donkere stenen in de muur gemetseld. De schuur is driebeukig. De gebinten hebben opgelegde balken, die over een zijbeuk uitsteken. Daardoor valt deze zijbeuk wat breder uit en kan gebruikt worden als doorrit en deel (zijlangsdeel). De Vlaamse boeren hebben deze schuurvorm waarschijnlijk na de Middeleeuwen overgenomen van de kloosterlingen. Van 1650 tot 1818 hebben de Hervormden de Katholieke kerk van Gilze in beslag genomen. De Katholieken gaan aanvankelijk naar de kerk in Alphen, maar bouwen later een schuurkerk bij de oude pastorie op de Botberg. Na de grote brand van 1762 waarbij ook de Kerk in Gilze in vlammen opgaat, heeft deze Vlaamse schuur tijdelijk als schuilkerk dienst gedaan voor Katholieke erediensten. In 1949 is de schuur gerestaureerd en een halve meter naar het noorden verplaatst. De schuur staat sinds 1958 op de Rijksmonumentenlijst.
Aan het einde van de Alphensebaan komen we op de kruising met de Kerkstraat. Hier staat een Mariakapelletje. De route wijst ons naar links en aan het einde van de Kerkstraat zien we de R.K. Kerk St. Petrus Banden, het eindpunt van deze rondwandeling. Eerst komen we echter nog voorbij het multifunctionele gebouw De Schakel, dat al sinds 1921 een vertrouwd gezicht is in de Kerkstraat te Gilze en nu prachtig verbouwd tot een modern multifunctioneel bouwwerk. Het is pastoor Van den Noort die er in 1921 voor zorgt dat Gilze een patronaatsgebouw krijgt, de oorspronkelijke functie van dit gebouw. Maar in de loop der jaren kent dit gebouw een bewogen geschiedenis. Zo is er in dit pand les gegeven, wordt het in WOII gevorderd door de Duitsers en groeit het na de oorlog uit tot de Centrale Welzijnsvoorziening Gilze. Aanpassingen en nieuwbouw met de authentieke stijl voegen op de opening 18 april 2008 een nieuw hoofdstuk toe aan de geschiedenis van het voormalige patronaatsgebouw, waar alle Welzijnsvoorzieningen in Gilze onder een dak zijn gebracht.
Het multifunctionele gebouw De Schakel is voor ons een prima eindpunt. In het café sluiten we af met een heerlijk kopje koffie en een frisse pint, want dat hebben we wel verdiend. Nog even terug naar de R.K. Kerk St. Petrus Banden, waar onze rondwandeling eindigt. We nemen afscheid en denken na over de eerstvolgende wandeling in het nieuwe jaar!
Charles Aerssens
15 december 2009
Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gegenereerd op 15-12-2009 door C.P.J. Aerssens